ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 8، آبان 1402 ، شماره پی در پی 90

بررسی ویژگیهای سبکی مقالات شمس و فیه مافیه بر اساس عملکرد نقشهای زبانی جملات

صفحه (1 - 25)
سمیه آقابابایی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1401

چکیده

زمینه و هدف: یاکوبسن بر این باور است که با بررسی شش عنصر ارتباطیِ «ﭘﯿﺎم»، «ﻣﺨﺎﻃﺐ»، «ﻣﻮﺿﻮع»، «ﮔﻮﯾﻨﺪه»، «ﻣﺠﺮای ارﺗﺒﺎﻃﯽ» و «رﻣﺰﮔﺎن» میتوان ویژگیهای سبکی متون را بررسی و تحلیل کرد. از دید او، در روند ایجاد ارتباط پیام میتواند به یکی از این عناصر ششگانه ﮔﺮاﯾﺶ بیشتری داشته باشد و سبب ایجاد نقشهایی چون «ﻧﻘﺶ ﻋﺎﻃﻔﯽ»، «ﻧﻘﺶ ﺗﺮﻏﯿﺒﯽ»، «ﻧﻘﺶ ارﺟﺎﻋﯽ»، «ﻧﻘﺶ ﻓﺮازﺑﺎﻧﯽ»، «ﻧﻘﺶ ﻫﻤﺪﻟﯽ» و «ﻧﻘﺶ ادﺑﯽ» و کارکرد متفاوت جملات زبان و در نهایت تفاوت سبکی شود. در این پژوهش ویژگیهای سبکی و ﻧﻮع آﻓﺮﯾﻨﺶ ادﺑﯽ دو متنِ فیه مافیه و مقالات شمس در ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻦ نقشهای زبانی و صناعات بلاغی بررسی شده؛ همچنین به تحلیل ﻧﻘﺶ زﺑﺎﻧﯽ غالب و غیرغالب در جملات و دﻻﯾﻞ سبک‌شناسانۀ ﮐﺎرﺑﺮد هر نقش نیز پرداخته شده است.

روش مطالعه: این مقاله با روش تحلیل کیفی و کمّی انجام شده است.

یافته ها: از جمله ویژگیهای سبکی مشترک این دو متن کاربرد نقش ارجاعی جملات در بسامد بالاست. عملکرد نقش ارجاعی در قالب جملات اخباری در مقالات شمس با 51درصد، بمثابۀ ابزاری برای بیان موضوعاتی چون زندگی شمس، محیط عرفانی آن زمان و غیره در کنار عملکرد تشبیهات حسی ـ حسی سبب گرایش متن به گونۀ زبانی نثر مطلق شده است. در فیه مافیه نیز مولوی این نقش را با 49درصد، برای بیان عقاید خود به تأثیر از مقالات شمس به کار برده است. در کنار نقش ارجاعی نقش ترغیبی در قالب جملات امری در مقالات شمس با 21درصد و در فیه مافیه با 17درصد نیز به سبب تعلیمی ‌بودن متن مورد توجه قرار گرفته است.

نتیجه گیری: نتایج حاصل از پژوهش بیانگر سبک مشابه این دو متن است. عملکرد بالای صناعات ادبی تشبیه با طرفین عقلی ـ حسی از نوع تشبیه مرکب و تمثیلی در کنار صناعات کنایه و استعاره سبب حرکت متن فیه ما فیه به سمت نثر شاعرانه و ادبی شده است. از سوی دیگر بسامد کمتر ویژگی سبکی نقش عاطفی در مقالات شمس با 9درصد و در فیه مافیه با 5درصد، سبب درک صریح عبارات شده و ارجاعی و مخاطب محور بودن این دو متن را تقویت کرده است. باید توجه داشت عملکرد متفاوت صناعات بلاغی سبب تمایز سبکی این دو متن شده است.

کلمات کلیدی
سبک‌شناسی , ﻧﻘشهای زﺑﺎﻧﯽ جملات , روﻣﻦ ﯾﺎﮐﻮﺑﺴﻦ , مقالات شمس , فیه-مافیه

• انصاری، نرگس (1400). «نقشهای زبانی و کارکرد پیام در نامه های نهج البلاغه بر اساس الگوی ارتباطی رومن یاکوبسن». مجلۀ لسان مبین. دوره 13. شماره 45. صص 19-39.
• آهی، محمد و فیضی، مریم (1392). «نقش شش گانۀ زبانی در ادبیات تعلیمی با تکیه بر یکی از قصاید سنایی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی. سال پنجم. شماره 20. صص 187ـ219.
• پورباقر، زینب و عقدایی، تورج (1399). «بررسی زبان عرفانی مقالات شمس و فیه ما فیه مولوی از منظر نثر صوفیانه». در مجموعه مقالات ششمین کنفرانس بین الملی مطالعات زبان، ادبیات، فرهنگ و تاریخ.
• حق شناس، علی محمد (1371). «شعر، نظم، نثر: سه گونۀ ادبی». مجموعۀ مقالات دومین کنفرانس زبانشناسی نظری و کاربردی. گردآورنده سید علی میرعمادی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
• رفیعی، عادل و مراد صحرایی، رضا (1392). زبان فارسی، زبان علم. تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.
• زمانی، محمدمهدی (1395). «نقشهای زبان در مجموعه آخر شاهنامه اخوان ثالث». در مجموعه مقالات همایش ادبیات فارسی معاصر. صص 2020ـ2054.
• شمس تبریزی، محمدبن علی (1390). مقالات شمس تبریزی. با تصحیح محمدعلی موحد. تهران: خوارزمی.
• شمیسا، سیروس (1386). کلیات سبکشناسی. تهران: میترا.
• ﺻﻔﻮی، ﻛﻮرش (1380). از زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت. ج 2. ﺗﻬﺮان: ﺳﻮره ﻣﻬﺮ
• ﺻﻔﻮی، ﻛﻮرش (1390). از زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت. ج .1 ﭼﺎپ ﺳﻮم. ﺗﻬﺮان: ﺳﻮره ﻣﻬﺮ.
• ﺻﻔﻮی، ﻛﻮرش (1391). آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ادب ﻓﺎرﺳﻲ. ﺗﻬﺮان: ﻋﻠﻤﻲ.
• عرب یوسف آبادی، فائزه و ساری، نسیمه (1397). «ادبمندی در مقالات شمس و فیه ما فیه». پژوهش های ادب عرفانی (گوهر گویا). سال سیزدهم. شماره 4 (پیاپی 43). صص 47ـ58.
• علیشاهی، مهدیه (1392). پایان نامۀ «بررسی تاثیر مقالات شمس در کتاب فیه ما فیه مولانا». دانشگاه لرستان.
• فالر، راجر و دیگران (1381). زبانشناسی و نقد ادبی. ترجمه مریم خوزان و حسین پاینده. چاپ سوم. تهران: نی.
• فتوحی، محمود (1390). سبکشناسی، نظریه ها، رویکردها و روشها. تهران: سخن.
• مدرسی، فاطمه و مخبر، ثانیه (1391). «انسجام متنی مقالات شمس تبریزی». پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. دوره 1. شماره 1. صص 45ـ72.
• مکاریک، ایرنا ریما (1385). دانش نامۀ نظریه های ادبی معاصر. (چاپ دوم). ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
• مولوی، محمد جلال الدین (1387). فیه ما فیه. با مقدمه محمدحسن فروزانفر. تهران: نگاه.
• مهرکی، ایرج و علیزاده، حسین (1398). «قطب مجازی زبان نثر صوفیه با تکیه بر مقالات شمس تبریزی». زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه خوارزمی). سال بیست و چهارم. شماره 25 (پیاپی 80). صص 251ـ273.
• ﻳﺎﻛﻮﺑﺴﻦ، روﻣﻦ (1381). «زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺷﻌﺮﺷﻨﺎﺳﻲ». ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺮﻳﻢ ﺧﻮزان و ﺣﺴﻴﻦ ﭘﺎﻳﻨﺪه. در زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ ﭼﺎپ اول از وﻳﺮاﺳﺖ دوم. ﺻﺺ 71ـ80. تهران: نی.
• Jakobson, R. (1960). "Closing Statement: Linguistics and Poetics", in T. A. Sebeok,( ed). Style in Language, Cambridge,Mass: M.I.T. Press, pp. 350- 357.